«Η τέχνη φέρνει στο φως συναισθήματα και γεγονότα που συχνά αγνοούνται ή παραγκωνίζονται»

«… Εγώ, ως Ελληνοαρμένια γεννημένη και μεγαλωμένη στην Κωνσταντινούπολη με τα ίχνη του απόντος, έχω μεγαλώσει με την επίγνωση ότι είμαι το απομεινάρι μιας εξαφανισμένης μειονοτικής κοινότητας που αντιστέκεται στη λήθη εν μέσω συνεχιζόμενων αναταράξεων. Και η Μαρία που γεννήθηκε στην Ελλάδα, ενώ έχει τις προγονικές της ρίζες στη Σάμο και στη Μικρά Ασία, ξαναβρίσκει τα δικά της προγονικά ίχνη από απόσταση και επιτρέπει έναν διαφορετικό τρόπο ανάγνωσης ταραγμένων ιστοριών». 

Δύο καλλιτέχνιδες σε συνομιλία, στην έκθεση «Flying too close to the sun» που παρουσιάζεται στο Art Space Pythagorion, τον εκθεσιακό χώρο του Ιδρύματος Schwarz στη Σάμο από το 2012.

Η Hera Büyüktaşciyan (Ήρα Μπουγιουκτασιάν) και η Μαρία Τσάγκαρη, το έργο των οποίων βασίζεται στην έρευνα και αφορά κυρίως την ιστορία και τη μνήμη της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου και ιδιαίτερα της Ελλάδας και της Τουρκίας στον απόηχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της παγίωσης της ιδέας του έθνους-κράτους, απαντούν στις ερωτήσεις της HuffPost για τη γνωριμία και τις συναντήσεις τους, τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις, τα κενά της Ιστορίας και τον ρόλο της τέχνης, ενώ επιχειρούν να συνοψίσουν σε λίγες λέξεις τη μοιραία σχέση Ελλάδας – Τουρκίας. 

Το πολυμεσικό έργο και των δύο -που περιλαμβάνει βίντεο, γλυπτική και εγκαταστάσεις- είναι επικεντρωμένο σε μια αναμέτρηση με το παρελθόν· μέσω μιας διεπιστημονικής προσέγγισης, συνυφαίνουν αναμνήσεις, στοχασμούς και διηγήσεις με σκοπό να δείξουν πώς το προσωπικό και το ιστορικό στοιχείο συγκλίνουν και διασταυρώνονται.

Η γνωριμία, οι συναντήσεις Αθήνα – Κωνσταντινούπολη 

ΜΤ (Μαρία Τσάγκαρη): Πριν από λίγα χρόνια μία επιμελήτρια και κοινή συνεργάτιδα, μας έφερε σε επαφή με αφορμή μια έκθεση στην οποία θα συμμετείχαμε. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που γνωριστήκαμε και παρότι η έκθεση αναβλήθηκε, διατηρούμε επαφή και όταν τα καταφέρνουμε συναντιόμαστε είτε στην Αθήνα, είτε στην Κωνσταντινούπολη. Μετά από εκείνη την πρώτη γνωριμία  τρεις ακόμη επιμελητές μας έφεραν κοντά μέσα από εκθέσεις και αυτό αποδεικνύει τις συγγένειες που διακρίνουν στο σύνολο του έργου μας. Η μία από αυτές είναι στην τρέχουσα έκθεση Γυναίκες, μαζί που παρουσιάζεται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, σε επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου και της Ελένης Κούκου, όπου οι εγκαταστάσεις μας συνομιλούν στον ίδιο χώρο.

ΗΒ (Hera Büyüktaşciyan): Με τη Μαρία γνωριζόμαστε εδώ και λίγο καιρό. Συναντηθήκαμε πριν από λίγα χρόνια με αφορμή ένα εκθεσιακό έργο, μέσα από το οποίο ήρθα σε επαφή με εκείνη και την πρακτική της. Συμμετείχαμε σε κάποιες ομαδικές εκθέσεις, συμπεριλαμβανομένης της τρέχουσας έκθεσης στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) με τίτλο ΓΥΝΑΙΚΕΣ Μαζί.

-Ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον στοιχείο στις μεταξύ σας συγκλίσεις ή αποκλίσεις (όπως το εντοπίζετε η μία στην άλλη);

ΜΤ: Η καλλιτεχνική μας πρακτική βασίζεται, θα έλεγα και βυθίζεται, σε ερευνητικές πρακτικές σε μια προσπάθεια να ξεμπερδέψουμε διάφορα ιστορικά νήματα. Συχνά τα έργα αποτελούν αφορμές για να εμβαθύνουμε ή να κατανοήσουμε μια περιοχή, μια έννοια, ένα νέο έδαφος. Ένα κοινό στοιχείο είναι πως, παρότι επεξεργαζόμαστε σε βάθος τα στοιχεία που ανασύρονται από την έρευνα, δεν τους επιτρέπουμε να πρωταγωνιστήσουν στο τελικό αποτέλεσμα.

Διερευνούμε παρεμφερή θέματα που αφορούν την ταυτότητα, την καταγωγή, την προσωπική και συλλογική μνήμη, ιστορίες και αφηγήσεις που έμειναν αποσιωπημένες ή ξεχασμένες και που συχνά φέρνουν στην επιφάνεια διαφορετικές όψεις του επίσημου ιστορικού αφηγήματος. Οι συγγενείς τρόποι προσέγγισης αφορούν τις ιστορικές ρωγμές, τα σημάδια και τα ίχνη του χρόνου, που συναντάμε τόσο στο ευρύτερο περιβάλλον, όσο και μέσα μας και συχνά εκφράζονται με μια ιδιότυπη συνύφανση του προσωπικού και του ιστορικού. Παρά τις ομοιότητες ακόμη και στα μέσα που χρησιμοποιούμε -βίντεο, γλυπτική, εγκαταστάσεις- ο τρόπος που η κάθε μία αφουγκράζεται τις δονήσεις και τις μεταβολίζει σε καλλιτεχνικές χειρονομίες φιλτράρεται μέσα από τα προσωπικά βιώματα, απόψεις, θέσεις και θέαση, φανερώνοντας μια πολιτισμική ποικιλομορφία.

ΗΒ: Υπάρχουν πολλά κοινά σημεία που μας αγκυροβολούν σε ένα κοινό έδαφος, αναφορικά με τη σύνδεσή μας με τον χρόνο και το ξεδίπλωμα τόσο των προσωπικών, όσο και των συλλογικών αναμνήσεων. Καθώς και οι δύο εξετάζουμε ρήγματα στην ιστορία που έχουν κλονίσει τα θεμέλια των προγόνων μας, τους οποίους ξετυλίγουμε ή μεταφράζουμε ανιχνεύοντας τα σβησμένα ή τα εξαφανισμένα. Ενώ μοιραζόμαστε ένα κοινό έδαφος, φυσικά προερχόμαστε από διαφορετικά υπόβαθρα και θέσεις. Εγώ, ως Ελληνοαρμένια γεννημένη και μεγαλωμένη στην Κωνσταντινούπολη με τα ίχνη του απόντος, έχω μεγαλώσει με την επίγνωση ότι είμαι το απομεινάρι μιας εξαφανισμένης μειονοτικής κοινότητας που αντιστέκεται στη λήθη εν μέσω συνεχιζόμενων αναταράξεων. Και η Μαρία που γεννήθηκε στην Ελλάδα, ενώ έχει τις προγονικές της ρίζες στη Σάμο και στη Μικρά Ασία, ξαναβρίσκει τα δικά της προγονικά ίχνη από απόσταση και επιτρέπει έναν διαφορετικό τρόπο ανάγνωσης ταραγμένων ιστοριών.

Ως καλλιτέχνες έχουμε διαφορετικές γλώσσες έκφρασης και προσέγγισης ως προς τη μορφή, την υλικότητα και τις μεθόδους εργασίας με την ιστορία. Ωστόσο, τα έργα μας αγκυροβολούν το ένα στο άλλο μέσω των συγγενειών και των αντιθέσεών τους που επιτρέπουν μια πολυδιάστατη ανάγνωση της ιστορίας τόσο μέσω προσωπικών όσο και των συλλογικών αφηγήσεων.

Η Σάμος ως ένας τόπος μάρτυρας ιστορικών αλλαγών σε γεωπολιτικό επίπεδο

- Η ιδέα της συνεργασίας ήταν πρόταση δική σας ή της Κατερίνας Γρέγου και της Ιόλης Τζανετάκη;

ΜΤ: Τον χειμώνα, προσκληθήκαμε από τις επιμελήτριες Κατερίνα Γρέγου και Ιόλη Τζανετάκη, σε αυτή την από κοινού συνομιλία, η οποία ήταν απρόσμενα ευχάριστη. Δεδομένου πως μοιραζόμαστε πολλούς κοινούς τόπους, τόσο σε επίπεδο ερευνητικής μεθοδολογίας όσο και θεματικά, η Σάμος ως ένας τόπος μάρτυρας ιστορικών αλλαγών σε γεωπολιτικό επίπεδο, αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα επιλογή για να αναπτύξει κανείς έναν διάλογο πάνω σε θέματα συλλογικής μνήμης, ταυτότητας και προέλευσης, σε μια ευρύτερη αναμέτρηση με το παρελθόν. Αυτές οι συγγενείς προσεγγίσεις, που διέκριναν και οι επιμελήτριες, μας ωθούν να δημιουργήσουμε μία πολυεπίπεδη συνομιλία, που αφενός ενισχύει και εξελίσσει τις καλλιτεχνικές μας αναζητήσεις και αφετέρου επεκτείνει τα όρια μιας δημιουργικής καλλιτεχνικής συνεργασίας.

ΗΒ: Η ιδέα της Κατερίνας Γρέγου και της Ιόλης Τζανετάκη μας οδήγησε στο πλαίσιο της έκθεσης. Μέσα από τη μνήμη και τη γεωπολιτική συνθήκη της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου και ιδιαίτερα των δύο γειτονικών χωρών, της Ελλάδας και της Τουρκίας -στον απόηχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της εδραίωσης της ιδέας του έθνους-κράτους- ο στόχος είναι η διαμόρφωση  τρόπων ανάγνωσης κοινών αλλά παράλληλα αποστασιοποιημένων ιστοριών.

Η τοποθεσία της Σάμου γενικά και του Art Space Pythagorion ειδικά που προσφέρει ένα απεριόριστο βλέμμα προς την άλλη πλευρά, δίνουν τη δυνατότητα στον θεατή να συλλογιστεί το πέρασμα του χρόνου και όσα έχουν γίνει ανάμεσα στις δύο ακτές.

Υπό αυτή την έννοια, το να φέρεις κοντά δύο καλλιτέχνιδες που κουβαλούν τον απόηχο αυτού του χρόνου μέσα στην πρακτική τους ξεδιπλώνοντας ανείπωτες ιστορίες με τον δικό τους τρόπο, είναι μια σύγχρονη προσέγγιση-πρόταση νέων τρόπων ανάγνωσης επαναλαμβανόμενων περιόδων καταστροφής και δημιουργίας.

- Στον πυρήνα της συνομιλίας σας στο «Flying too close to the sun» βρίσκεται η μνήμη. Ποιες ιστορίες διαλέξατε να μοιραστείτε σε αυτή την αναμέτρηση με το παρελθόν; 

ΜΤ: Δεν πρόκειται για έναν τόπο ουδέτερο. Η μητέρα μου γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Σάμο, και οι προπαππούδες μου και από τις δύο μεριές, ήρθαν από τη Σμύρνη και το Αϊβαλί. Δεδομένων των δεσμών μου με το νησί και με την Μικρά Ασία, ξεκίνησα με μνήμες και ιστορίες έντονα φορτισμένες. Οι ιστορίες που συνέλεξα, γνώριμες αλλά και  νέες, εκκινούν από αυτό το φορτίο. Από την πληθώρα ιστοριών που σχετίζονται με οικογενειακά και συλλογικά τραύματα, με τους δύο συγγενείς τόπους, με ζητήματα που περιστρέφονται γύρω από ιδιοκτησιακά καθεστώτα, με βιώματα που μετεγγράφονται σε γραφικούς χαρακτήρες, με ζυμώσεις μουσικών και ακουσμάτων και με όλα όσα κληρονομούνται διαγενεακά και μας διαμορφώνουν ακούσια.

ΗΒ: Στην έκθεση υπάρχουν τόσο νέα έργα που ασχολούνται με την ιστορία και τη μνήμη του νησιού, όσο και έργα που προέρχονται από διαφορετικές περιόδους της πρακτικής μου, από διαφορετικές ιστορίες, αλλά μοιράζονται κοινές θεματικές: τη δυναμική διαγραφής και αναγέννησης, την προσωρινότητα και τη μονιμότητα, την ανάμνηση και τη λήθη.

Για παράδειγμα, η ταινία με τίτλο «The Dream of a Falling Star» (2019-2023) είναι εμπνευσμένη από ένα αξιοσημείωτο όνειρο στα απομνημονεύματα του Στέλιου Θεοδοσιάδη, ενός πρώην πατριώτη από το Λιβίσι (ένα χωριό που βρίσκεται νότια της Μακρής – σήμερα Φετιγιέ, στη νοτιοδυτική Τουρκία που παρέμεινε εγκαταλελειμμένο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή) και απεικονίζει απροσδιόριστες μορφές που πέφτουν από τον ουρανό στο χωριό. Λαμβάνοντας αυτό το όνειρο ως αναφορά, η ταινία εμφανίζεται ως ένα αφηρημένο όνειρο ή ένα ονειρικό κύμα όπου επιφάνειες από τα σπίτια αυτού του εγκαταλειμμένου χωριού εμφανίζονται ως ουράνιες μορφές. Είναι μια κατακερματισμένη ονειροπόληση μέσα από τα απομεινάρια μιας αποκαλυπτικής ιστορίας που ανασταίνει τη χαμένη ιστορία του χωριού.

Το έργο με τίτλο «A Rehearsal for Changing Skin II» δημιουργήθηκε ως κομμάτι της έρευνάς μου στη Σάμο εμπνευσμένο από την ιστορία του μαυρίσματος στο Καρλόβασι και την ιστορία ενός θρυλικού ζώου, το «Καπλάνι». Αυτή η αγριόγατα που ονομάζεται Καπλάνι πιστεύεται ότι κολύμπησε από τη Μικρά Ασία προς τις ακτές της Σάμου, όπου τελικά κυνηγήθηκε και κατέληξε σε ένα μουσείο. Υπάρχει σύνδεση και με «Το Καπλάνι της Βιτρίνας» της Άλκης Ζέη. Στο έργο μου συνδέω την ιστορία των Καπλανιών με τα κύματα των ανθρώπων που εκτοπίστηκαν από τη Μικρά Ασία το 1922 και ήρθαν στη Σάμο και εργάστηκαν στα βυρσοδεψεία του Καρλοβάσου (ένα άλλοτε ακμάζον εμπόριο που δεν είναι πλέον ενεργό). Και στις δύο περιπτώσεις διερευνώ την έννοια του δέρματος και της πληγής και το πώς το δέρμα μας, μας αντιπροσωπεύει μέσω του μορφής του και των πληγών που συσσωρεύει.

«Ένα σύνθετο αφήγημα που διερευνά την έννοια της κληρονομιάς και της διαγενεακής μεταβίβασης»

ΜΤ: Στο Art Space Pythagorion παρουσιάζονται πρόσφατα έργα και νέες παραγωγές που προέκυψαν μετά την παραμονή μας στο νησί, ως φιλοξενούμενες του ιδρύματος Schwartz, με σκοπό την έρευνα και τη συλλογή υλικού. Πρόκειται για ένα σύνθετο αφήγημα που διερευνά την έννοια της κληρονομιάς και της διαγενεακής μεταβίβασης. Με αφετηρία την κλειστή οικογενειακή δομή, το αφήγημα επεκτείνεται διερευνώντας πολυεπίπεδες διαστάσεις της άυλης, πολιτιστικής και εθνικής κληρονομιάς. Σε μια αλληλεπίδραση του προσωπικού και του ιστορικού, τα έργα θέτουν ερωτήματα για όσα κληρονομούμε και στη συνέχεια μεταβιβάζονται στις επόμενες γενιές, διαμορφώνοντας την ταυτότητά μας καθώς και την προσωπική και συλλογική μνήμη. Τα ζητήματα που δομούνται αρθρωτά εστιάζουν στην έννοια της ιδιοκτησίας, των τραυμάτων, των ιστοριών, της γλώσσας και της μουσικής. Σε μια περιήγηση στο χώρο θα συναντήσουμε μια ηχητική εγκατάσταση, μια ταινία μικρού μήκους, γλυπτικές εγκαταστάσεις, φωτογραφία και μια εγκατάσταση που καταλαμβάνει τον χώρο, ενώνοντας μνήμες και αφηγήσεις.

-Εάν σας ζητούσα να συμπυκνώσετε σε πέντε λέξεις η κάθε μία τη μοιραία σχέση Ελλάδας – Τουρκίας, ποιες θα ήταν αυτές;

ΜΤ: Ιστορία, ιστορίες, πολυπλοκότητα, ίχνη, ανθεκτικότητα.

ΗΒ: Δεν είμαι σίγουρη ότι είναι δίκαιο να συνοψίσω και να συμπιέσω μια τόσο βαθιά ριζωμένη σχέση σε 5 λέξεις. Αλλά υποθέτω ότι θα έλεγα: Γείτονας – Συγγένεια – Αμνησία – Ρήξη – Κύκλοι.

-Μπορεί η τέχνη να συμπληρώσει τα κενά και τις σιωπές της επίσημης ιστορίας; 

ΜΤ: Η σύγχρονη τέχνη έχει τη δύναμη να μετατρέπει το μονοδιάστατο και πολυπρισματικό. Μέσα από πολλαπλές δημιουργικές εκφράσεις, οι καλλιτέχνες έχουν τη δυνατότητα να εξερευνήσουν και να αναδείξουν αφηγήσεις που παραμένουν ανείπωτες ή περιθωριοποιημένες από τις επίσημες πηγές. Η τέχνη, ως ένα δυναμικό εργαλείο, ως εναλλακτική πηγή μαρτυρίας, φέρνει στο φως εμπειρίες, συναισθήματα και γεγονότα που συχνά αγνοούνται ή παραγκωνίζονται. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύει την κατανόηση και την κριτική προσέγγιση της ιστορίας, προωθώντας τον διάλογο και την αναθεώρηση των μονολιθικών αφηγήσεων.

Σε πολλές περιπτώσεις, οι επίσημες ιστορικές αφηγήσεις είναι προϊόντα πολιτικών και κοινωνικών συμφερόντων που επιλέγουν να παρουσιάσουν μια συγκεκριμένη εκδοχή της πραγματικότητας, παραβλέποντας ή υποβαθμίζοντας άλλες πτυχές. Η τέχνη, μέσω της πολυμορφίας των εκφραστικών της μέσων, των διεπιστημονικών προσεγγίσεων και της ανοιχτότητας στις πολλαπλές ερμηνείες, μπορεί να αναδείξει αυτές τις παραμελημένες αφηγήσεις και να προκαλέσει τον θεατή να επανεξετάσει πάγιες και καθιερωμένες αντιλήψεις. Μέσα από την αποτύπωση των υποκειμενικών εμπειριών και την ανάδειξη των αόρατων πτυχών της ιστορίας, η σύγχρονη τέχνη συμβάλλει στην διεύρυνση της κατανόησης του παρελθόντος, προωθώντας μια πιο κριτική και πολύπλευρη προσέγγιση της ιστορικής μνήμης που αντανακλά στις πράξεις μας στο σήμερα. Έτσι, ενισχύοντας τη διαδικασία της ιστορικής αναθεώρησης, μπορεί να συμβάλλει στο ράγισμα των ιστορικών μοτίβων και στη δημιουργία μιας πιο ολοκληρωμένης και συμπεριληπτικής αφήγησης.

ΗΒ: Θα ήταν ουτοπικό να φανταστούμε την τέχνη ως μια οντότητα που θα κάλυπτε τα κενά της ιστορίας ή ως ένα στοιχείο που θεραπεύει ή συμφιλιώνει. Μπορεί να ακούγομαι απαισιόδοξη, αλλά δεν νομίζω ότι είναι η τέχνη που πρέπει να καλύψει τα κενά και τις ρωγμές που άνοιξαν εκείνοι που στόχευαν να δημιουργήσουν αγωνία και σύγκρουση…

Πιστεύω πως οι εκφράσεις ότι η τέχνη είναι ο «θεραπευτής» ή ο «αποκαταστάτης» παίρνουν το βάρος της ευθύνης που θα έπρεπε να έχουμε όλοι, ο ένας για τον άλλον ή απέναντι σε οποιαδήποτε μορφή βίας/τραύματος στην καθημερινή μας ζωή καθώς και σε πληγές που διαμορφώθηκαν μέσα στην ιστορία. Ωστόσο, πιστεύω ακράδαντα ότι η τέχνη ή οποιαδήποτε μορφή έκφρασης, μπορεί να γίνει ένας παράγοντας που μπορεί να υποστηρίξει με περισσότερο θάρρος την αμφισβήτηση αντί να ψάχνει για ορισμούς, που μπορεί να μας ενθαρρύνει να βγούμε από τα ερείπια και να δημιουργήσουμε εναλλακτικούς τρόπους ανάγνωσης των κύκλων, του χρόνου και φυσικά να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλον. Η τέχνη μπορεί να ανοίξει μια χαραμάδα, να προτείνει, αλλά το να γεμίσει τα κενά ή να συμπληρώσει ή να αλλάξει κάτι, είναι ευθύνη όλων όσοι προτιμούν να δουν το αόρατο και να «διαβάσουν» τι κρύβεται από πίσω.

Info

Hera Büyüktaşciyan και Μαρία Τσάγκαρη

Flying too close to the sun

Art Space Pythagorion, Σάμος

Οργάνωση: Ίδρυμα Schwarz

Επιμέλεια: Κατερίνα Γρέγου & Ιόλη Τζανετάκη

Διάρκεια: έως 29 Σεπτεμβρίου 2024

Ώρες λειτουργίας, καθημερινά 10.00 – 13.00 και 19:00 – 24:00

Από 1η έως 25 Οκτωβρίου 2024 επίσκεψη κατόπιν συνεννόησης.
Θα υλοποιηθούν εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία εκπαιδευτικούς και οργανωμένες ομάδες από τις αρχές Σεπτεμβρίου έως τα τέλη Οκτωβρίου 2024. 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ

Αφιερωμένη στη μνήμη της πρωτοπόρου Τζούλιας Δημακοπούλου η φετινή Art Athina

Στέγη: Με Ιζαμπέλ Ιπέρ, Ρομέο Καστελούτσι, Τιάγκο Ροντρίγκες, Μπενχαμίν Λαμπατούτ η νέα σεζόν