Η σημασία της γνώσης, των δεξαμενών σκέψης και η περίπτωση της Κύπρου

Το κείμενο αυτό στοχεύει στην αξιολόγηση της σημασίας της Γνώσης και των Δεξαμενών Σκέψης στη σύγχρονη εποχή με ιδιαίτερη αναφορά στην περίπτωση της Κύπρου. Παράλληλα όμως θεωρώ σημαντική την ανάγκη για επαναφορά της σοβαρότητας, του πραγματισμού και του ορθολογισμού στην πολιτική και στον δημόσιο βίο γενικότερα. 

Η σημασία της γνώσης

Δια μέσου των αιώνων η Γνώση θεωρείτο σημαντικός παράγοντας. Και όμως δεν χρησιμοποιείται επαρκώς στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Υπογραμμίζω ότι η Γνώση αποτελεί ένα από τους συντελεστές ισχύος τόσο των κρατών όσο και των ιδιωτικών και άλλων μη κρατικών οντοτήτων. 

Οι συντελεστές ισχύος για τα κράτη περιλαμβάνουν τη στρατιωτική δύναμη, την οικονομία, την τεχνολογία, τα δημογραφικά δεδομένα, τη Γνώση, τη δημόσια διοίκηση, την κοινωνική συνοχή, τα δίκτυα συνεργασίας, κλπ. Για την αξιολόγηση και την προώθηση όλων αυτών η Γνώση η σωστή Μεθοδολογία και ο Ορθολογισμός είναι απαραίτητα συστατικά. 

Υπάρχουν θέματα η έκβαση των οποίων στηρίζεται σε αντικειμενικά και άλλα σε υποκειμενικά κριτήρια. Η επιστράτευση της Γνώσης συμβάλλει στην αποφυγή υπερβολών και στις σωστές επιλογές σε όλες τις εκφάνσεις του δημοσίου βίου. Είναι αδιανόητο στην εξάσκηση της Ιατρικής να μην υπάρχουν εξιδεικευμένες γνώσεις. Το ίδιο και με την Αρχιτεκτονική. Εννοείται επίσης ότι για να πετάξει κάποιος αεροπλάνο χρειάζονται εξειδικευμένες γνώσεις. Και ενώ αυτά είναι αυτονόητα, το ζήτημα είναι ότι όταν λαμβάνονται πολιτικές και οικονομικές αποφάσεις σε επίπεδο ενός κράτους δεν επιστρατεύεται επαρκώς η εξειδικευμένη γνώση. Αυτό συνήθως οδηγεί σε προβλήματα. 

Πολλές φορές οι αποφάσεις είναι αποτέλεσμα ιδεολογίας, ιδιοτελών συμφερόντων, συνήθειας καθώς και λαϊκισμού. Αν αξιολογήσουμε ιστορικά το όλον ζήτημα, θα δούμε ότι σε πολλές χώρες, ακόμα και σε αναπτυγμένες, η Γνώση δεν επιστρατεύεται πάντοτε. Όμως η μη αξιοποίησή της συνεπάγεται σοβαρό κόστος. Όταν άρχισε η μεγάλη οικονομική κρίση στις ΗΠΑ το 1929 ο Πρόεδρος Hoover και το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα παρέμειναν προσηλωμένοι στην ιδεολογία της ελεύθερης οικονομίας και της μη κρατικής παρέμβασης. Η κρίση εμβαθυνόταν. Ο νέος Πρόεδρος Roosevelt και το Δημοκρατικό Κόμμα ακολούθησαν τη νέα Γνώση, τη θεωρία του Keynes. Και οι ΗΠΑ όχι μόνο ανέκαμψαν αλλά στην πορεία κατέστησαν η πρώτη δύναμη παγκοσμίως. Οι συντηρητικοί υποστήριξαν ότι ο Keynes έφερε από την πίσω πόρτα τον σοσιαλισμό ενώ οι κομμουνιστές έλεγαν ότι έσωσε τον καπιταλισμό από την κατάρρευση. 

Όταν προέκυψε η κρίση της Ευρωζώνης η ΕΕ και η Τρόικα υιοθέτησαν μια ιδεολογική φιλοσοφία – ανάλογης του Hoover – αντί μιας ορθολογιστικής και πραγματιστικής προσέγγισης. Τον Απρίλιο του 2020 το Eurogroup αποφάσισε τη δημοσιονομική χαλάρωση για να αντιμετωπισθεί η νέα κρίση της πανδημίας. Ταυτόχρονα αναγνώρισε ότι ο τρόπος αντιμετώπισης της κρίσης της Ευρωζώνης δεν ήταν ο ενδεδειγμένος. 

Αλλά και σήμερα θεωρώ ότι εάν στη Δύση επιστρατεύετο η Γνώση και ο πραγματισμός τα πράγματα θα ήταν πολύ διαφορετικά σε σχέση με τα οικονομικά δεδομένα καθώς και τις σχέσεις με τη Ρωσία. Πέραν τούτου, η Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και ο καταστροφικός πόλεμος θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. 

Ο ρόλος και η σημασία των δεξαμενών σκέψης

Οι Δεξαμενές Σκέψης αποτελούν μέρος του δημόσιου βίου όλων σχεδόν των αναπτυγμένων κρατών. Τα ιδρύματα αυτά προσπαθούν να εκπληρώσουν τους πιο κάτω στόχους ή μερικούς από αυτούς: 

(α)    επιστημονική μελέτη θεμάτων και εισηγήσεις πολιτικής

(β)    ελεύθερη διακίνηση, συζήτηση και ανταλλαγή ιδεών

(γ)    προώθηση αφηγήματος και στόχων της χώρας

(δ)    προώθηση συγκεκριμένων πολιτικών

(ε)    second track diplomacy – άτυπες διαβουλεύσεις σε διάφορα επίπεδα με συγκεκριμένους στόχους. 

Πολλές φορές οι δεξαμενές σκέψης ασκούν πολιτική. Μπορεί επίσης να καλλιεργούν το έδαφος για μια συγκεκριμένη ενέργεια. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της κρίσης της Γιουγκοσλαβίας δαιμονοποιήθηκε η Σερβία με τα γνωστά αποτελέσματα. Στην περίπτωση του Ιράκ είχε καλλιεργηθεί η εντύπωση ότι το Ιράκ διέθετε ή ετοιμαζόταν να αποκτήσει όπλα μαζικής καταστροφής, για να νομιμοποιηθούν οι μετέπειτα ενέργειες των ΗΠΑ και των συμμάχων τους στη χώρα αυτή. Αλλά και στην περίπτωση της Κύπρου καλλιεργήθηκε σε συγκεκριμένους κύκλους η αίσθηση του «Μακαρίου ως Κάστρο» και της χώρας μας ως «η Κούβα της Μεσογείου» για να ακολουθήσουν τα γεγονότα που τελικά έλαβαν χώρα. 

Οι δεξαμενές σκέψης, ως αναπόσπαστο μέρος του δημόσιου βίου κάθε αναπτυγμένης και σοβαρής χώρας, έχουν τη δυνατότητα να επιτελέσουν πολύ σημαντικό ρόλο στην παραγωγή και προώθηση του επίσημου αφηγήματος, αξιοποιώντας την επιστημονική τους γνώση, την κοινωνική τους εμπλοκή, και το διεθνές τους δίκτυο συνεργασιών. Το αφήγημα έχει καθοριστική σημασία (για ένα κόμμα, για μια ποδοσφαιρική ομάδα, για ένα οργανισμό, μια εταιρεία – πόσο μάλλον για μια χώρα). 

Παρά τη στρατιωτική της δύναμη και υπεροχή έναντι της Κύπρου η Τουρκία θεώρησε αναγκαίο να εκδώσει βιβλίο πρόσφατα για το Κυπριακό “WHO IS TO BLAME? THE PRESENT CANNOT BE SEPARATED FROM THE PAST” το οποίο προλογίζει ο ίδιος ο Ερντογάν. Με το ίδιο σκεπτικό επειδή ενοχλήθηκε η Άγκυρα από την προβολή της σειράς “Famagusta” στο NETFLIX προσπάθησε να διακοπεί η μετάδοση σε όλες τις χώρες εκτός από την Ελλάδα. 

Όλες οι σοβαρές χώρες προσπαθούν να προωθήσουν συγκεκριμένα αφηγήματα. Για παράδειγμα, από τον καιρό του Ψυχρού πολέμου οι ΗΠΑ προσπαθούσαν να περάσουν το μήνυμα ότι είναι «η χώρα της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας» καθώς και η ηγέτιδα χώρα του «Ελεύθερου Κόσμου». Προσπαθούσαν να δώσουν επίσης την αίσθηση ότι στη χώρα αυτή το «Αμερικανικό Όνειρο» (“The American dream”) είναι πραγματικότητα. 

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου η Σοβιετική Ένωση προσπαθούσε να περάσει το μήνυμα ότι ήταν «η ηγέτιδα χώρα εναντίον του Ιμπεριαλισμού» καθώς και «η Αντιιμπεριαλιστική Δύναμη». Παράλληλα προωθούσε το αφήγημα για τις «προοδευτικές δημοκρατικές και σοσιαλιστικές δυνάμεις». 

Στον 21^ο αιώνα με την άνοδο του Πούτιν και την προσπάθεια για ανάκαμψη και την αποκατάστασή της ως μιας παγκόσμιας ή τουλάχιστον μιας υπολογίσιμης δύναμης, στη Ρωσική Ομοσπονδία έγινε προσπάθεια να περάσει το μήνυμα ότι είναι «η χώρα που αγωνίζεται εναντίων της Νέας Τάξης πραγμάτων». Στις κατηγορίες των ΗΠΑ, της Βρετανίας και της ΕΕ για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων η απάντηση της Ρωσίας είναι ότι «η Δύση είναι διεφθαρμένη». 

Το Ισραήλ παρά τις υπερβολές του καλλιεργεί, μεταξύ άλλων, τη θέση ότι είναι «το μόνο δημοκρατικό κράτος στη Μέση Ανατολή». Παράλληλα προσπαθεί να νομιμοποιήσει τις ενέργειές του προβάλλοντας την αδήριτη ανάγκη για καταπολέμηση της τρομοκρατίας.

Η χρήση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και Κοινωνικής Δικτύωσης στον πόλεμο της Ουκρανίας και της Γάζας ήταν και είναι χωρίς προηγούμενο. Στόχος είναι ο επηρεασμός της διεθνούς κοινής γνώμης και των αποφάσεων που λαμβάνονται σε διάφορα κέντρα αποφάσεων. Μεταξύ άλλων, η Δύση κατηγορεί τη Ρωσία για παραβίαση του διεθνούς δικαίου και για επεκτατισμό. Η Μόσχα τονίζει ότι το καθεστώς της Ουκρανίας δεν σεβάστηκε τα δικαιώματα των Ρωσσόφωνων και η Δύση δεν υπολογίζει τα όρια ασφαλείας της Ρωσίας. Τα αφηγήματα των ΗΠΑ, της Ουκρανίας, της ΕΕ, και της Βρετανίας είναι διαμετρικά αντίθετα απ’ αυτά της Ρωσίας. Η προσπάθεια των αντιμαχόμενων πλευρών είναι να κερδίσουν τη στήριξη της κοινής γνώμης και να επηρεασθούν αποφάσεις. 

Τα αφηγήματα του Ισραήλ και των Παλαιστινίων είναι εξίσου διαμετρικά αντίθετα. Το Ισραήλ κατηγορεί τη Χαμάς για τρομοκρατία και οι Παλαιστίνιοι απαντούν ότι «το σιωνιστικό κράτος διαπράττει γενοκτονία». 

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η επίδρασή των αφηγημάτων και της ανταλλαγής ιδεών και επιχειρημάτων είναι τεράστια. Είναι επίσης σημαντικό να κατανοηθεί ότι η διεθνής κοινή γνώμη είναι ευμετάβλητη. Γι΄ αυτό η προσπάθεια της κάθε χώρας ή οργάνωσης είναι συνεχής. Στη σημερινή εποχή με τη χρήση της τεχνολογίας είναι δυνατό τα επιχειρήματα της κάθε πλευράς να διεισδύουν στα τηλέφωνα και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές εκατομμυρίων ανθρώπων. 

Η περίπτωση της Κύπρου

Στην Κύπρο δεν είναι επαρκώς κατανοητά τα δεδομένα αυτά. Αντί τούτου φαίνεται ότι υπάρχει ένας ανταγωνισμός για το πως θα προωθηθεί η εικόνα της Κύπρου ως χώρα ανομίας και διαφθοράς. Είναι αδικαιολόγητη η απουσία ή η πενιχρή παρουσία της χώρας μας από τη διεθνή αγορά προβολής και ανταλλαγής ιδεών. 

Αλλά και για το Κυπριακό η χώρα μας είναι ακόμα σε αναζήτηση αφηγήματος καθώς και σε σύγχυση. Ενώ η σκληρή πραγματικότητα είναι ότι η Τουρκία έχει διαπράξει εγκλήματα, κατέχει το 37% του εδάφους της χώρας μας και, πέραν τούτου, δεν αρκείται στη διχοτόμηση, ένα μέρος του πολιτικού συστήματος και της κοινωνίας θεωρεί ότι «εκάμαμε τζιαι ’μεις πολλά». Εν ολίγοις υπάρχει ένα αδικαιολόγητο αυτομαστίγωμα. 

Ιστορικά ο στόχος της ένωσης ήταν δίκαιος αλλά μη εφικτός. Αυτό δεν κατανοήθηκε επαρκώς, μόνο όταν επήλθε η καταστροφή του 1974. Κατηγορείτο ο Μακάριος ότι δεν επιδίωκε ένωση μέσω του ΟΗΕ ακόμα και μετά το 1967. Υπενθυμίζεται συναφώς ότι η Έκθεση Galo Plaza (1965) απέκλεισε εκτός από την ομοσπονδία και την ένωση. Δεν επιστρατεύετο η Γνώση για την αξιολόγηση του εφικτού και του ευκταίου. Έτσι υπήρχε η επικέντρωση στην ιδεολογία και όχι στον πραγματισμό και τον ορθολογισμό. 

Από το 1974 η επίσημη πολιτεία συζητεί ομοσπονδιακή διευθέτηση του Κυπριακού χωρίς να την κατανοεί επαρκώς. Στη συνάντηση ελλαδικής και κυπριακής ηγεσίας στην Αθήνα (30/11-1/12/1974) έγινε αποδεκτή η ομοσπονδία χωρίς επαρκή γνώση περί του ακριβούς περιεχομένου της. Ούτε για τις διάφορες μορφές ομοσπονδιακών πολιτευμάτων. Πρώτα ο Κληρίδης και μετά ο Μακάριος αποδέχθηκαν την ομοσπονδία χωρίς ανταλλάγματα καθώς αρκέστηκαν σε υποσχέσεις. 

Και εάν υπάρχει δικαιολογία για το τότε, σήμερα – 50 χρόνια μετά – καμία δικαιολογία δεν μπορεί να υπάρξει για την ανυπαρξία θεσμοθετημένης υπηρεσίας για ενασχόληση με αυτά τα θέματα π.χ. Μονάδα/Έδρα Ομοσπονδιακών Μελετών, Διακυβέρνησης και Διαχείρισης Συγκρούσεων στις Διεθνικές και Πολυεθνικές Κοινωνίες. Στα ζητήματα αυτά δεν δόθηκε ποτέ η απαιτούμενη προσοχή και σημασία. 

Η απουσία ενός αφηγήματος σε κρατικό επίπεδο είχε και έχει σοβαρές επιπτώσεις. Κάποτε ο Νεοκλής Σαρρής είπε: «η μεγαλύτερη νίκη των Τούρκων είναι όταν θα κάνουν αρκετούς Έλληνες να σκέφτονται σαν αυτούς». Σήμερα οι παλαιότεροι στόχοι των Τούρκων, «Διζωνική Δικοινοτική Ομοσπονδία με πολιτική ισότητα», αποτελούν παντιέρα για αρκετούς Ελληνοκύπριους οι οποίοι πρακτικά είναι έτοιμοι να αποδεχθούν την οποιαδήποτε λύση. Αλλά και αυτοί που στηρίζουν τη Διζωνική Δικοινοτική Ομοσπονδία με το σωστό περιεχόμενο δεν την έχουν προσδιορίσει με ακρίβεια και εις βάθος. 

Αποτελεί τεράστια απερισκεψία η μη στήριξη των δεξαμενών σκέψης από την πολιτεία. Διερωτώμαι κατά πόσον αυτό οφείλεται στην άγνοια ή στην άρνηση του συστήματος και των κρατούντων να δουν άλλους φορείς να παράγουν πολιτική. Δράττομαι της ευκαιρίας αυτής να σημειώσω ότι στην Κύπρο απουσιάζει μια εθνική αστική τάξη – υπάρχουν κάποιες μεμονωμένες φωτεινές εξαιρέσεις – η οποία θα μπορούσε να στηρίξει την προοπτική των δεξαμενών σκέψης. 

Σε σχέση με τη συζήτηση για το Κυπριακό η ουσία της πρότασής μου είναι η κατάθεση κατευθυντήριων γραμμών για ένα κανονικό ομοσπονδιακό κράτος παράλληλα με την υιοθέτηση μιας εξελικτικής διαδικασίας. Επιπρόσθετα, είναι σημαντική η συνεχής αναβάθμιση όλων των συντελεστών ισχύος. 

Θεωρώ την εξελικτική διαδικασία μονόδρομο καθώς η υφιστάμενη πολιτική απέτυχε. Ούτως ή άλλως υπάρχουν διαφορετικά αφηγήματα, ιστορία αίματος και απουσία κοινών στόχων. Ως εκ τούτου η εξελικτική διαδικασία είναι απαραίτητη. Αντιλαμβάνομαι ότι σε αυτή την προσέγγιση είναι δυνατό να υπάρχουν διαφορετικές μορφές. 

Σε σχέση με την οικονομική κρίση στην Κύπρο υπογραμμίζω ότι συστηματικά το κράτος και τα περισσότερα νοικοκυριά είχαν δαπάνες πέραν των δυνατοτήτων τους. Όταν προειδοποιούσα για την επερχόμενη κατάρρευση αντί του απαιτούμενου προβληματισμού η προσέγγισή μου χαρακτηριζόταν ως «Νεοφιλελεύθερη». Και όταν μεταγενέστερα ασκούσα σκληρή κριτική στην Τρόικα η αντίθετη πλευρά θεωρούσε την ανάλυσή μου ως «Αντιευρωπαϊκή και Κόκκινη». Μεταγενέστερα, αρκετοί από τους επικριτές ανέφεραν ότι οι αξιολογήσεις μου ήταν σωστές. 

Στην κρίση του 2013 υπήρχαν επίσης αρκετοί εξωγενείς παράγοντες που συνέβαλαν στην κρίση. Δυστυχώς ένα ερώτημα που εγείρεται σήμερα είναι: που είναι οι Τράπεζες, η Συνεργατική Κεντρική Τράπεζα και οι Κυπριακές Αερογραμμές; Η Κύπρος ανέκαμψε παρά την Τρόικα αλλά με βαρύ κοινωνικοοικονομικό κόστος. 

Ποιο το οικονομικό υπόδειγμα της Κύπρου σήμερα; Δυστυχώς απουσιάζει ο στρατηγικός προγραμματισμός. Αναφέρω συναφώς ότι στον χρηματοπιστωτικό τομέα περάσαμε από την ασυδοσία στην ασφυξία. Σήμερα ένας νέος που εργάζεται στο εξωτερικό δεν μπορεί να πάρει δάνειο από κυπριακές τράπεζες για να αγοράσει ένα Διαμέρισμα στην Κύπρο. Εάν εργάζεται στην Κύπρο το πιθανότερο είναι ότι δεν θα μπορεί να πάρει δάνειο λόγω του χαμηλού μισθού. Η κατάσταση αυτή έχει πολλαπλές προεκτάσεις. 

Προφανώς η κατάσταση αυτή εμπεριέχει επιπρόσθετες αρνητικές προεκτάσεις. Αξιολογώντας τα δεδομένα στο μεταναστευτικό και το δημογραφικό είναι προφανές ότι με τα υφιστάμενα δεδομένα κινούμαστε προς μια κατεύθυνση όπου σε μερικά χρόνια οι Έλληνες θα είναι σε ποσοστό πιο κάτω από το 50% στην ελεύθερη Κύπρο. 

Σε σχέση με τις διακηρύξεις για μετατροπή της Κύπρου σε ακαδημαϊκό κέντρο, βλέπουμε σήμερα μια άναρχη ανάπτυξη με πολλαπλές στρεβλώσεις και στον δημόσιο βίο και στον ιδιωτικό τομέα. Το κράτος δεν εξασκεί τον στρατηγικό του ρόλο καθώς δεν υπάρχουν ξεκάθαροι στόχοι. 

Το ζήτημα της ηλεκτρικής διασύνδεσης Κύπρου-Ελλάδας απέδειξε την προχειρότητα που παρατηρείται. Η σωστή μεθοδολογία απαιτούσε ολοκληρωμένη μελέτη κόστους-οφέλους καθώς και διασφαλίσεις για την ασφάλεια του έργου. Ο προβληματισμός και οι μελέτες πρέπει να λαμβάνουν χώρα πριν τις αποφάσεις και όχι μετά ή ακόμα και στο παρά πέντε. 

Έστω και την υστάτη ας επανέλθει η σοβαρότητα και η υπευθυνότητα στον δημόσιο βίο. Είναι σημαντικό να εντοπισθούν οι στρεβλώσεις και να αντιμετωπισθούν ανάλογα. Για παράδειγμα, υπάρχουν σήμερα πολλές συντάξεις οι οποίες είναι πολύ πιο ψηλές από το μηνιαίο εισόδημα όχι μόνο των νέων αλλά και της πλειοψηφίας των εργαζομένων. 

Θεωρώ αναγκαία μια αποτελεσματική ηγεσία που να κατανοεί τα δεδομένα αυτά. Ένας ηγέτης δεν μπορεί να τα ξέρει όλα. Είναι σημαντικό όμως να ξέρει να εγείρει τις απαραίτητες ερωτήσεις και από που να πάρει απαντήσεις ή/και διαφορετικές εισηγήσεις. Ταυτόχρονα σε μια κοινωνία η οποία δεν είναι μονολιθική είναι απαραίτητο να υπάρχουν οι προϋποθέσεις για δημιουργικές συγκλίσεις και συνθέσεις. 

Κλείνοντας υπογραμμίζω και πάλιν την ανάγκη για ένα κράτος πρότυπο ως μέσο εθνικής επιβίωσης και δημιουργικότητας. Προς αυτή την κατεύθυνση η αξιοποίηση της Γνώσης και των Δεξαμενών Σκέψης αποτελούν αναγκαίες, αν και όχι επαρκείς, προϋποθέσεις για την επίτευξη των στόχων μας. 

***

* Ο Καθηγητής Ανδρέας Θεοφάνους είναι Πρόεδρος του Κυπριακού Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων καθώς και του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Διακυβέρνησης του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.